หนังสือ “ลุ่มเจ้าพระยา” รากเหง้าแห่งสยามประเทศ รวมบทความขนาดยาวและสั้นซึ่งจะเป็นทั้งบทความทางวิชาการก็ได้และบทความกึ่งรำพึงในประสบการณ์ที่ได้รับจากผลกระทบทางชีวิตวัฒนธรรมของคนที่อยู่กับแม่น้ำสายใหญ่ราวเส้นเลือดของพื้นที่แอ่งที่ราบภาคกลางที่เรียกว่า “ลุ่มเจ้าพระยา” ก็ได้ เป็นหนึ่งในชุดความรู้ที่คนจากมูลนิธิเล็ก-ประไพ วิริยะพันธุ์เขียนขึ้นอย่างไม่ติดกรอบงานวิชาการหรือบทความกึ่งวิชาการใดๆ
ดังเป็นที่ทราบกันดีว่าอาจารย์ศรีศักร วัลลิโภดม นั้นเป็นพหูสูตรในทางภูมิวัฒนธรรม โดยเฉพาะการตั้งถิ่นฐานของมนุษย์ที่เกี่ยวเนื่องกับสภาพแวดล้อม บทความที่นำเสนอในงาน ‘ลุ่มเจ้าพระยา รากเหง้าแห่งสยามประเทศ’ นี้จึงเต็มไปด้วยข้อมูลพื้นฐานในทางสภาพแวดล้อมของบริเวณที่เรียกกันว่า “สามเหลี่ยมปากแม่น้ำเจ้าพระยา” ที่ภาษาอังกฤษใช้คำว่า Chao Phraya Delta และนับจากที่มนุษย์เริ่มเข้ามาตั้งถิ่นฐานจนกลายเป็นบ้านเมืองในลักษณะเมืองท่าภายในตั้งแต่สมัยกรุงศรีอยุธยาเป็นต้นมา และครั้งนี้ได้นำเอาข้อมูลจากการค้นคว้าของอาจารย์มานิต วัลลิโภดม และเจ้าหน้าที่กรมศิลปากรกลุ่มหนึ่งที่ทำแผนที่การเดินทางและเส้นทางน้ำโบราณตั้งแต่เมื่อครั้งกวีผู้เขียนนิราศ “โคลงกำศรวลสมุทร” เมื่อสมัยต้นกรุงศรีอุธยามานำเสนอด้วย
ลุ่มเจ้าพระยา รากเหง้าแห่งสยามประเทศ
หนังสือประกอบด้วยบทความ ๑๒ บท ดังนี้
๑. ความย่อยยับทางภูมิทัศน์วัฒนธรรมของเมืองประวัติศาสตร์กรุงเทพฯ ธนบุรี จดหมายข่าวมูลนิธิเล็ก-ประไพ วิริยะพันธุ์ ฉบับที่ ๑๐๖ เมษายน-มิถุนายน ๒๕๕๘ ศรีศักร วัลลิโภดม ๒. การขาดสติทางวัฒนธรรม [Culture Shock] ในสังคมไทยหลังน้ำท่วมใหญ่ จดหมายข่าวมูลนิธิเล็ก-ประไพ วิริยะพันธุ์ ฉบับที่ ๙๒ ตุลาคม-ธันวาคม ๒๕๕๔ ศรีศักร วัลลิโภดม ๓. ภูมิวัฒนธรรมกับการจัดการน้ำในภาคประชาคม : กรณีอยุธยา จดหมายข่าวมูลนิธิเล็ก-ประไพ วิริยะพันธุ์ ฉบับที่ ๑๐๓ กรกฎาคม-กันยายน ๒๕๕๗ ศรีศักร วัลลิโภดม ๔. แม่น้ำเจ้าพระยาชื่อนั้นสำคัญไฉน บทบรรณาธิการ วารสารเมืองโบราณ ปีที่ ๒๔ ฉบับที่ ๑ มกราคม-มีนาคม ๒๕๔๑ ศรีศักร วัลลิโภดม ๕. ลักษณะโดยธรรมชาติของสภาพภูมิศาสตร์สามเหลี่ยมปากแม่น้ำเจ้าพระยา วลัยลักษณ์ ทรงศิริ ๖. พัฒนาการของการปรับเปลี่ยนสภาพภูมิศาสตร์ในเขตสามเหลี่ยมปากแม่น้ำเจ้าพระยา วลัยลักษณ์ ทรงศิริ ๗. สังคมลุ่มแม่น้ำเจ้าพระยา : พัฒนาการและการเปลี่ยนแปลง ศรีศักร วัลลิโภดม ๘. ข้าว สวนผลไม้และสวนผัก : การเพาะปลูกพืชเศรษฐกิจเมืองบางกอก วลัยลักษณ์ ทรงศิริ ๙. ทุ่งพญาเมืองที่สามโคก วลัยลักษณ์ ทรงศิริ นิตยสารศิลปวัฒนธรรม ปีที่ ๒๔ ฉบับที่ ๒ ธันวาคม ๒๕๔๕ ๑๐. ลุ่มน้ำเจ้าพระยากับตะเข้ ศรีศักร วัลลิโภดม วารสารเมืองโบราณ ปีที่ ๒๙ ฉบับที่ ๑ มกราคม-มีนาคม ๒๕๔๖ ๑๑. ตำนานการเคลื่อนย้ายของคนกลุ่มใหม่ที่มากับเรือสำเภากับการสร้างบ้านแปงเมืองในสมัยอยุธยา วลัยลักษณ์ ทรงศิริ วารสารเมืองโบราณ ตุลาคม-ธันวาคม ๒๕๔๓ ๑๒. จากปากน้ำถึงสมุทรปราการ เมืองหน้าด่านชายทะเล วลัยลักษณ์ ทรงศิริ