คู่มือเดินทางเพื่อเรียนรู้ ‘เลียบมณีตะวันออกจาก ‘ดงละคร’ สู่ ‘ดงศรีมหาโพธิ’ กับอาจารย์ศรีศักร วัลลิโภดม เมืองโบราณสำคัญทางภูมิภาคตะวันออก คือ เมืองศรีมโหสถ ที่ชายดงศรีมหาโพธิในจังหวัดปราจีนบุรี และ ‘เมืองดงละคร’ ในจังหวัดนครนายกต่างเป็นเมืองสำคัญในบ้านเมืองยุคแรกเริ่มของภาคพื้นเอเชียตะวันออกเฉียงใต้ ภูมิวัฒนธรรมของบ้านเมืองที่เรียกว่า ‘เมืองท่าภายใน’ ที่เมืองศรีมโหสถ ที่อาจอยู่ห่างไกลทะเลแต่มีร่องรอยของวัฒนธรรมทางความเชื่อและวัตถุจากดินแดนทั้งอินเดีย ศรีลังกา และจีนผ่านการค้าทางทะเลอย่างชัดเจน มีการอยู่อาศัยหลายยุคสมัยนับจากยุคทวารวดี ศรีวิชัย และวัฒนธรรมเขมรแบบบายน โดยมีร่องรอยของการเป็นเมืองที่มีความเชื่อทางพุทธศาสนาและฮินดูอยู่ร่วมกันในบริเวณเมืองรูปเกือบเป็นสี่เหลี่ยมผืนผ้าขนาดใหญ่และอาณาบริเวณโดยรอบ มีการจัดการน้ำเพื่อบริโภคตามบ่อขนาดเล็กและใหญ่จำนวนมาก รวมทั้งแนวคันดินชักน้ำเพื่อการเกษตรกรรมอย่างน่าสนใจส่วนเมืองดงละครนั้น แม้จะไม่มีการอยู่อาศัยใหญ่โตและยาวนานเทียบได้กับเมืองศรีมโหสถที่อยู่ห่างไปเกือบ ๔๐ กิโลเมตร แต่ก็มีหลักฐานการอยู่อาศัยร่วมสมัยกับทางเมืองศรีมโหสถที่เริ่มขึ้นในช่วงสมัยทวารวดี และได้รับอิทธิพลจากการค้าทางทะเลจนกระทั่งเห็นอิทธิพลวัฒนธรรมเขมรแบบบายน แต่สิ่งที่น่าสนใจคือ การสร้างคูและคันดินของเมืองดงละครมีความโดดเด่น โดยเฉพาะพื้นที่ซึ่งเป็นเนินที่สูงธรรมชาติท่ามกลางพื้นที่ราบลุ่ม เส้นผ่าศูนย์กลางราว ๒.๘ กิโลเมตร จุดสูงสุดของเนินราว ๓๖ เมตร ส่วนตัวเมืองดงละครรูปวงรีขนาด ๗๐๐-๘๕๐ เมตร การขุดคูลึกและสร้างคันดินกว้างทั้งสองฝั่ง ดูจะเป็นลักษณะเด่นของเมืองโบราณดงละครในการปกป้องตนเองและอยู่อาศัยกันอยู่ภายในเมือง ซึ่งหลักฐานทางโบราณคดีก็บอกเช่นนั้น นอกจากนี้เมืองปราจีนบุรียังเป็นหัวเมืองใหญ่ทางตะวันออกที่มีบทบาทขึ้นมาในคราวต้นกรุงรัตนโกสินทร์ ชาวลาวพวน ลาวเวียง ไทดำ ญ้อ ล้วนเข้ามาอยู่อาศัยเป็นกลุ่มใหญ่จนกลายเป็นชุมชนบ้านเมืองรักษาด่านทางตะวันออก ที่บ้านม่วงขาวใกล้กับวัดต้นโพธิ์ศรีมหาโพธินั้นยังเป็นพื้นที่ทำงานภาคสนามทางมานุษยวิทยาของอาจารย์ศรีศักร วัลลิโภดม เมื่อ ๕๐ กว่าปีที่ผ่านมา จนถึงปัจจุบัน ปราจีนบุรียังโดดเด่นและได้ชื่อว่าเป็นเมืองสมุนไพร แพทย์แผนไทย อาหารจากผักพื้นบ้าน โดยมีศูนย์กลางการพัฒนาที่นำเอาความรู้พื้นฐานในการรักษาพยาบาลแบบดั้งเดิมมาผสมผสานกับการรักษาแบบปัจจุบันที่โรงพยาบาลเจ้าพระยาอภัยภูเบศร์ เป็นเส้นทางแห่งอดีตและปัจจุบันที่ควรเรียนรู้